Τα παιδιά συνήθως ξεκινούν να λένε ψέματα σε νηπιακή ηλικία και είναι κάτι που συνήθως προκαλεί ανησυχία στους γονείς.
Η αλήθεια είναι πως τα ψέματα των παιδιών σε τέτοια ηλικία δεν αποτελεί ένδειξη πως το παιδί θα συνεχίσει να ψεύδεται και να «εξαπατά» σε όλη του τη ζωή. Το ψέμα σε αυτή την ηλικία είναι φυσιολογικό και συνήθως είναι αποτέλεσμα της συνειδητοποίησης του παιδιού πως τα άτομα γύρω του μπορεί να έχουν διαφορετικές απόψεις και επιθυμίες από το ίδιο. Μπορεί το ψέμα να είναι μια αρνητική συμπεριφορά, όμως η αναγνώριση των συναισθημάτων των άλλων είναι μια σημαντική κοινωνική δεξιότητα. Το ψέμα για τα παιδιά είναι ίσως ο πιο εύκολος τρόπος για να διεκδικήσουν ή να αποφύγουν κάτι, δίνοντας λανθασμένες πληροφορίες στους γύρω τους.
Η τέχνη του ψέματος σε κάθε ηλικία
Το ψέμα στα παιδιά μικρής ηλικίας συνήθως φαίνεται πολύ εύκολα και προκαλεί κυρίως γέλιο στους γονείς και στον εκπαιδευτικό. Τα νήπια δεν καλύπτουν πολύ καλά τα χνάρια τους ή στη συνέχεια πολύ απλά αποκαλύπτουν την αλήθεια ή συνεχίζουν να ψεύδονται αλλά με μια καινούρια εκδοχή.
Μεγαλώνοντας όμως το παιδί αρχίζει να αντιλαμβάνεται ποια ψέματα μπορεί να γίνουν πιστευτά και μαθαίνουν να αποκρύπτουν την αλήθεια για μεγαλύτερο διάστημα από πριν. Όσο πιο σύνθετη γίνεται η σκέψη του παιδιού, τόσο πιο περίτεχνο μπορεί να γίνει και το ψέμα. Με την ηλικία και την ωρίμανση όμως έρχεται και η ηθική σκέψη. Παρόλο που το παιδί σε πιο μεγάλες ηλικίες έχει την ικανότητα να καλύψει ένα ψέμα, αρχίζει να νιώθει τύψεις και να αντιλαμβάνεται πως αυτό που κάνει δεν είναι αποδεκτό. Πρέπει όμως να αναφέρουμε πως το αίσθημα του σωστού και του λάθους σε κάθε παιδί, καθώς και η ηθική διαφέρουν άρδην. Οι αρχές του κάθε ατόμου εξαρτιόνται από το περιβάλλον του, τον τρόπο σκέψης τους, την προσωπικότητα του και το στάδιο ωρίμανσης του.
Το παιδί στην προεφηβεία αρχίζει να διαχωρίζει τα ψέματα σε βαθμίδες. Δηλαδή, το παιδί αντιλαμβάνεται πως υπάρχουν κάποια ψέματα που είναι πιο «αθώα», τα οποία λέγονται με καλή πρόθεση είτε για μην πληγώσουν κάποιον είτε για να προστατεύσουν ένα μυστικό και κάποια πιο μεγάλα ψέματα που μπορεί να έχουν καταστροφικές επιπτώσεις.
Υπάρχει μείωση στα ψέματα μετά τη νηπιακή ηλικία αλλά παρατηρείται πως αυξάνεται και πάλι στην εφηβεία. Ο λόγος που γίνεται αυτό είναι επειδή οι έφηβοι συνήθως προσπαθούν να κρατήσουν τους γονείς τους μακριά από την προσωπική τους ζωή ή θέλουν να αποφύγουν την πίεση των γονιών και των εκπαιδευτικών όσον αφορά την ακαδημαϊκή τους απόδοση.
Ενθαρρύνοντας την αλήθεια
Το ψέμα είναι μέρος της ανάπτυξης των παιδιών αλλά αυτό δεν σημαίνει πως πρέπει να απενοχοποιείται. Οι γονείς αλλά και οι εκπαιδευτικοί μπορούν να ενθαρρύνουν την αλήθεια μέσω της δικής τους συμπεριφοράς αλλά και με τη δημιουργία του κατάλληλου κλίματος στο σπίτι και στο σχολικό περιβάλλον.
Το πρώτο που πρέπει να καλλιεργήσει ο κάθε γονιός και εκπαιδευτικός είναι η εποικοδομητική επικοινωνία. Μέσω της ουσιαστικής επικοινωνίας, το παιδί μαθαίνει να εκφράζει τα συναισθήματα του, τις απόψεις του και διδάσκεται την αξία του διαλόγου. Ένας αποτρεπτικός παράγοντας για την αποκάλυψη της αλήθειας είναι οι αυστηρές τιμωρίες και η λεκτική κακομεταχείριση του παιδιού. Πρέπει να αποφεύγονται τιμωρίες που ντροπιάζουν το παιδί και του στερούν την ελευθερία της έκφρασης. Πολλές φορές αυτές οι μέθοδοι φέρνουν τα αντίθετα αποτελέσματα, αφού το παιδί τρομοκρατείται από την ενδεχόμενη τιμωρία και συνεπώς σκαρφίζεται νέους τρόπους για να την αποφύγει.
Επιπρόσθετα, είναι εξαιρετικά σημαντικό να εκπαιδεύσουμε το παιδί να σκέφτεται τις επιπτώσεις που έχουν οι πράξεις του και πως πρέπει να αναλάβει την ευθύνη τους. Η ευθυνοφοβία και η σκέψη πως ότι και να γίνει οι γονείς θα διορθώσουν το πρόβλημα, δεν βοηθάει στην ωρίμανση του παιδιού και διακινδυνεύει την ισορροπημένη διαμόρφωση της προσωπικότητας του.
Πότε πρέπει να ανησυχήσω;
Το ψέμα στα παιδιά αποτελεί μέρος της ανάπτυξης τους και της εξέλιξης τους και συνήθως δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας. Αν όμως το ψέμα υφίσταται συστηματικά για μεγάλα χρονικά διαστήματα και συνδυάζεται με άλλες αρνητικές συμπεριφορές, ίσως να χρειάζεται ο γονιός ή ο ειδικός να το διερευνήσουν πιο διεξοδικά.
Τα παιδιά μπορεί να καταφύγουν στο ψέμα για να καλύψουν κάποια ανασφάλεια ή αδυναμία τους. Για παράδειγμα αν το παιδί δυσκολεύεται να κοινωνικοποιηθεί στο σχολείο και ντρέπεται για αυτό, μπορεί να κατ’ εξακολούθηση να παρουσιάζει μια διαφορετική εικόνα στους γονείς του. Αν οι γονείς παρατηρήσουν κάτι τέτοιο πρέπει να μην κάνουν το παιδί να νιώσει άβολα για το ψέμα του, αλλά να δημιουργήσουν ένα ασφαλές περιβάλλον στο σπίτι όπου το παιδί θα μπορεί να εκφραστεί ελεύθερα χωρίς φόβο πως θα απογοητεύσει τους γονείς του. Πρέπει το παιδί πάντα να γνωρίζει πως οι γονείς του μπορούν να το κατανοήσουν και πως είναι πρόθυμοι να το στηρίξουν.
Υπάρχουν όμως και οι περιπτώσεις που το ψέμα μπορεί να είναι μέρος, διέξοδος ή αποτέλεσμα της παραβατικής συμπεριφοράς. Το συστηματικό ψέμα σε συνδυασμό με ανυπακοή σε κανόνες, επιθετική συμπεριφορά ή και άσκηση βίας μπορεί να καταδεικνύουν κάποια μορφή διαταραχής στο παιδί, η οποία χρήζει άμεσης παρέμβασης. Σε τέτοιες περιπτώσεις απαιτείται οι γονείς να απευθυνθούν σε κάποιο ειδικό και να συνεργαστούν στενά με τον εκπαιδευτικό για να γίνει μια συντονισμένη προσπάθεια αντιμετώπισης του προβλήματος.
Η αλήθεια για το ψέμα στα παιδιά
Το ψέμα αποτελεί μέρος της ανάπτυξης των κοινωνικών δεξιοτήτων του παιδιού και δεν πρέπει να μας ανησυχεί. Πρέπει όμως σταδιακά να μειώνεται και να αντικαθίσταται με ειλικρινείς συζητήσεις. Παρόλα αυτά αν το ψέμα είναι συστηματικό και επηρεάζει σημαντικά την καθημερινότητα του παιδιού αλλά και του περιβάλλοντος του πρέπει να γίνει παρέμβαση από ειδικό.
Τάσος Τζιάμπος – Εκπαιδευτικός Ψυχολόγος
